پیشگفتار
نام غدیر را همه شنیده ایم، سرزمینى است میان مکّه و مدینه، در نزدیکى «جُحفه» که در حدود200 کیلومترى مکّه واقع شده و چهارراهى است که حجّاج سرزمین هاى مختلف مى‌توانستند در آنجا از هم جدا شوند:
راهى به سوى مدینه مى‌رود، در جهت شمال.
راهى به سوى عراق مى‌رود، در جهت شرق.
راهى به سوى مصر مى‌رود، در طرف غرب.
و راهى به سوى یمن، در جهت جنوب.
امروزه این سرزمین، سرزمین متروکى است؛ ولى روزى شاهد یکى از بزرگترین حوادث تاریخ اسلام بوده، و آن، روزِ نصب على(علیه السلام) به جانشینى پیامبر گرامى اسلامى(صلى الله علیه وآله) در روز هیجدهم ذى الحجّه سال دهم هجرى مى‌باشد.
گرچه خلفا روى جهات سیاسى کوشیدند این خاطره عظیم تاریخى را از نظرها محو کنند و هم اکنون نیز بعضى از متعصّبان [پیرو مکتب خلفا] به دلایلى که ناگفته پیداست، سعى در محو یا کم رنگ کردن آن دارند؛ ولى ابعاد این حادثه آن قدر در صحنه تاریخ و حدیث و ادبیات عرب وسیع است، که قابل پوشانیدن یا محو کردن نیست.
و شما در این کتابچه به مدارک و منابعى در این زمینه برخورد مى‌کنید که شگفت زده خواهید شد، و از خود مى‌پرسید:
مسأله اى که این همه دلیل و مدرک دارد چگونه مورد بى مهرى و پرده پوشى قرار گرفته است؟!
امید است این تحلیل‌هاى منطقى و مدارکى که همه از منابع برادران اهل سنّت گرفته شده، وسیله اى براى تقریب صفوف مسلمین جهان گردد، و حقایقى که در گذشته به سادگى از کنار آن گذشته‌اند مورد توجّه دقیق همگان، به ویژه نسل جوان قرار گیرد.

حدیث غدیر سند گویاى ولایت
حدیث غدیر یکى از دلایل روشنِ ولایت و خلافت بلافصل امیرمؤمنان على(علیه السلام) بعد از پیامبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) است که محقّقان اهمّیّت خاصّى براى آن قائل هستند.
متأسّفانه کسانى که درباره ولایت آن حضرت گرفتار پیش داورى هستند، گاهى سند حدیث را پذیرفته و در دلالت آن تردید مى‌کنند، و گاه ناآگاهانه سند آن را زیر سؤال مى‌برند.
براى روشن شدن ابعاد مختلف این حدیث، لازم است درباره هر دو موضوع با ذکر مدارک موثّق و معتبر سخن بگوییم:

دورنماى غدیر
مراسم «حجّة الوداع» در ماه آخر سال دهم هجرت به پایان رسید، مسلمانان، اعمال حج را از پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) آموختند و در این هنگام، پیامبر گرامى(صلى الله علیه وآله) تصمیم گرفت، مکّه را به عزم مدینه ترک گوید. فرمان حرکت صادر شد، هنگامى که کاروان به سرزمین «رابغ»(1) ـ که در سه میلى «جُحفه»(2) قرار دارد ـ رسید؛ جبرئیل، امین وحى، در نقطه‌اى به نام «غدیر خم» نازل شد، و حضرت را با آیه زیر مورد خطاب قرار داد:
«یَا أیُّها الرَّسُولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ(3)؛ اى رسول، آنچه که از سوى خدا به تو فرستاده شده، به مردم ابلاغ کن. و اگر ابلاغ نکنى رسالت خدا را تکمیل نکرده‌اى، خداوند تو را از آسیب مردم حفظ مى‌کند»
لحن آیه حاکى از آن است که خداوند انجام امر خطیرى را بر عهده پیامبر(صلى الله علیه وآله) گذارده است که هم‌سنگ رسالت، و موجب یأس دشمنان اسلام بوده است، چه امر خطیرى بالاتر از این که در برابر دیدگان بیش از صدهزار نفر، على(علیه‌السلام) را به مقام خلافت و وصایت و جانشینى نصب کند؟!
از این نظر، دستور توقّف صادر شد. کسانى که جلو کاروان بودند، از حرکت باز ایستادند، و آنها که دنبال کاروان بودند، به آنها پیوستند. وقت ظهر و هوا به شدّت گرم بود، تا آنجا که گروهى از مردم قسمتى از رداى خود را بر سر و قسمتى را زیر پا مى‌افکندند. براى پیامبر سایبانى، به وسیله چادرى که روى درخت افکنده بودند، تشکیل شد. آن حضرت بر روى نقطه بلندى که از جهاز شتر ترتیب داده شده بود، قرار گرفت و با صداى بلند و رسا خطبه‌اى ایرد کرد که عصاره‌اش این بود:

نکته جالب این که از مراجعه به تاریخ، به خوبى معلوم مى‌شود که روز هیجدهم ذى الحجّة الحرام، در میان مسلمانان به نام روز عید غدیر معروف بوده، تا آنجا که «ابن خلکان»، درباره «المستعلى ابن المستنصر» مى‌گوید: «در سال 487 در روز عید غدیر خم که روز هیجدهم ذى الحجّة الحرام است، مردم با او بیعت کردند(8) و درباره المستنصر باللّه العبیدى مى‌نویسد: وى در سال 487، دوازده شب به آخر ماه ذى الحجّه باقى مانده بود، درگذشت، و این شب، همان شب هیجدهم ماه ذى الحجّه، شب عید غدیر است.»(9)
جالب این که «ابوریحان بیرونى»، در کتاب «الآثار الباقیة»، عید غدیر را از عیدهایى شمرده که همه مسلمانان آن را، برپا مى‌داشتند و جشن مى‌گرفتند!(10)
نه تنها «ابن خلکان» و «ابوریحان بیرونى»، این روز را «عید» مى‌نامیدند؛ بلکه «ثعالبى» یکى دیگر از دانشمندان معروف اهل سنّت نیز، شب غدیر را از شب هاى معروف در میان امّت اسلامى شمرده است.(11)
ریشه این عید اسلامى به عصر پیامبر(صلى الله علیه وآله) باز مى‌گردد. زیرا در آن روز پیامبر(صلى الله علیه وآله) به مهاجرین و انصار، بلکه به همسران خود دستور داد که نزد على(علیه السلام) بروند و به‌خاطر ولایت و امامت، به او تبریک گویند.
«زید بن ارقم» مى‌گوید: از مهاجران، ابوبکر و عمر و عثمان و طلحه و زبیر، نخستین کسانى بودند که به على(علیه‌السلام) دست بیعت دادند و مراسم تبریک و بیعت تا مغرب ادامه داشت!(12)

منابع مرتبط دیگر:
کتاب الغدیر علامه امینى (متن عربى، چاپ جدید)
ترجمه فارسى الغدیر

ـــــــــــــــــــــــــ
پى‌نوشتها: (مدارک مندرج از منابع معروف اهل سنّت مى‌باشد)

1. «رابغ»، هم اکنون در وسط راه مکه به مدینه است.
2. یکى از «میقات‌هاى» احرام است و در گذشته راه اهل مدینه و مصر و عراق از آنجا منشعب مى‌شد.
3. مائده آیه 67.
4. پیامبر براى اطمینان خاطر، این جمله را سه بار تکرار کرد که مبادا بعدها اشتباهى رخ دهد!
5. این فراز از حدیث غدیر، و گاهى قسمت اول آن بدون قسمت دوّم یا به عکس، در مسانید زیر آمده است:
مسند ابن حنبل: ج1، ص254؛ تاریخ دمشق: ج42، ص207 و 208 و 448، خصائص نسایى: ص181، المعجم الکبیر: ج17، ص39، سنن الترمذى: ج5، ص633، المستدرک على الصحیحین: ج13، ص135، المعجم الاوسط: ج6، ص95، مسند ابى یعلى: ج1، ص280، المحاسن و المساوئى: ص41، مناقب خوارزمى: ص104، و کتب دیگر.
6. این خطبه را گروه کثیرى از علماى معروف و مشهور اهل سنّت در کتاب‌هاى خود آورده‌اند از جمله:
مسند احمد، ج1، ص84، 88، 118، 119، 152، 332، 281، 331 و 370؛ سنن ابن ماجه، ج1 ص55 و 58؛ المستدرک على الصّحیحین حاکم نیشابورى، ج3، ص118 و 613، سنن ترمذى، ج5، 633؛ فتح البارى، ج79 ص74؛ تاریخ خطیب بغدادى، ج8، ص290، تاریخ الخلفاء و سیوطى، ص114 و کتب دیگر
7. مائده / 67 و 3.
8. وفیات الأعیان: 1/60.
9. وفیات الأعیان: 2/223.
10. ترجمة الآثار الباقیة: 395؛ الغدیر: 1/267.
11. ثمار القلوب: 511.
12. ماجراى تبریک عمر بن خطّاب در مدارک بى‌شمارى از اهل تسنن آمده، از جمله در مسند ابن حنبل ج6، ص401، البدایة والنّهایة، ج5 ص209؛ الفصول المهمّه ابن صباغ، ص40؛ فرائد السّمطین، ج1، ص71. و همچنین ماجراى تبریک ابوبکر، عمر، عثمان، طلحه، زبیر و دیگران در کتاب‌هاى متعدد آمده از جمله: در کتاب مناقب على بن أبیطالب، تألیف احمد بن محمد طبرى (الغدیر، ج1، ص270).
13. مدارک این منابع مهم یک‌جا خواهد آمد.
14. مجموع این اسناد در جلد اول کتاب نفیس «الغدیر» موجود مى‌باشد، که عموماً از منابع معروف اهل سنت جمع آورى شده است.
15. مائده/3.
16. اشعار حسّان در منابع متعدّدى آمده است از جمله: مناقب خوارزمى، ص135؛ مقتل الحسین خوارزمى، ج1، ص47؛ فرائد السّمطین، ج1، ص73 و 74؛ النّور المشتعل، ص56؛ المناقب کوثر، ج1، ص362 و 118.
17. این احتجاج و به اصطلاح «مناشده» در کتابهاى: مناقب اخطب خوارزمى حنفى، ص217، و فرائد السّمطین حموینى باب 58، و الدر النّظیم ابن حاتم شامى، و الصواعق المحرقه ابن حجر عسقلانى، ص75، و امالى ابن عقده، ص7 و ص212، و شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج2، ص61، و الاستیعاب ابن عبدالبر، ج3، ص35، و تفسیر طبرى، ج3 ص418 ذیل آیه 55 مائده آمده است.
18. فرائد السّمطین، سمط اول باب 58؛ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج1، ص362؛ اسد الغابه، ج3، ص307، و ج5، ص205؛ الاصابه ابن حجر عسقلانى، ج2، ص408، و ج4، ص80؛ مسند احمد، ج1، ص84 و 88؛ البدایة و النّهایة ابن کثیر شامى، ج5، ص210، و ج7 ص348؛ مجمع الزوائد هیتمى، ج9، ص106؛ ذخائر العقبى، ص67 و... (الغدیر، ج1، ص163 و 164).
19. اسنى المطالب شمس الدین شافعى، طبق نقل سخاوى فى الضّوء اللاّمع، ج9، ص256؛ البدر الطالع شوکانى، ج2، ص297؛ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج2، ص273؛ مناقب علاّمه حنفى، ص130، بلاغات النّساء، ص72؛ العقد الفرید، ج1، ص162، صبح الاعشى، ج1، ص259، مروج الذّهب ابن مسعود شافعى، ج2، ص49؛ ینابیع المودّه، ص486.